31 июль куни матбуот анжуманида Қозоғистон Бош вазирининг биринчи ўринбосари Роман Скляр Хитой Қозоғистоннинг учинчи атом электр станциясини қуришини маълум қилди; бу Пекиннинг Марказий Осиё давлатининг ядровий келажагига бўлган таъсирини янада чуқурлаштиради.
«Учинчи станция (иккинчиси каби) ҳам Хитойдан бўлади», — деди Скляр Озод Европа/Озодлик радиоси журналистининг саволига жавобан. «Тegishli агентликдаги ҳамкасбларимиз айни пайтда бу масала билан шуғулланмоқда».
Бу эълон июнь ойида иккинчи станцияни Хитойнинг давлатга қарашли China National Nuclear Corporation (CNNC) компаниясига бериш ҳақидаги қарордан кейин келди; бу қарор Хитой–Марказий Осиё саммити учун Президент Си Цзинпиннинг Астанага ташрифидан бир кун олдин қабул қилинган эди.
Хитой кўтарилмоқда, Россия ортда қолмоқда
Қозоғистон июнь ойида рамзий «биринчи» атом электр станцияси лойиҳасини Россиянинг «Росатом» компаниясига расман берган бўлса-да, ҳозир Астана ўз ядровий инфратузилмасини йирик кучлар орасида стратегик равишда бўлиб бермоқда. Бу қадам Қозоғистоннинг стратегик келажагига доир кўзқаришини намоён этган ҳолда геополитик мувозанат сифатида қаралмоқда: Москва билан алоқаларни сақлаб, шу билан бирга камроқ санкцияланган ва ишончлироқ ҳамкор сифатида Пекинга юз буриш.
«Хитой, шубҳасиз, барча зарур технологиялар ва тўлиқ саноат базасига эга бўлган мамлакатлардан бири», — деди 15 июнь куни Қозоғистоннинг атом энергетика агентлиги раиси Алмасадам Сатқалиев.
Икки лойиҳа ўртасидаги фарқ жуда катта. «Росатом» Қозоғистоннинг биринчи атом станциясини қуриши керак бўлиб қолмоқда; бу лойиҳа 2035 йил ёки ундан кейин амалга ошиши кутилмоқда. Аммо компания Россия экспорт молиялашувига қаттиқ боғлиқ бўлиб, Кремлнинг Украинадаги уруши ва чуқурлашиб бораётган молиявий босимлар ҳамда санкциялар шароитида бу ноаниқ ҳолатда қолмоқда.
«Россия Федерацияси ҳисобидан давлат экспорт молиялашувини жалб қилиш масаласи бўйича ишлар бошланган», — деди Қозоғистон ҳукумати июнь ойидаги баёнотда.
Қозоғистон парламенти депутати Ермурат Бапи Озод Европа/Озодлик радиосига: «CNNC Хитойнинг мустаҳкам саноат базаси, етарлича молия ресурслари ва, энг муҳими, Ғарб санкцияларидан мутлақо холи экани билан қўллаб-қувватланади; бу уни мамлакатимиз учун анча амалий ва сиёсий жиҳатдан хавфсизроқ ҳамкорга айлантиради», — деди.
Бапи қўшимча қилди: «Бу танлов Қозоғистоннинг ядровий келажагининг амалийлиги ва хавфсизлиги ҳақида бизга ишонч беради. Россия биринчи атом станциясининг қурувчиси деб эълон қилинган бўлса-да, очиқ-ойдинки, Хитой Росатом ўз лойиҳасини амалга оширишдан анча олдин Қозоғистондаги иккинчи, ҳатто учинчи станцияни қуришга қодир бўлади».
«Шу боис амалда Қозоғистондаги биринчи атом станциясини Россия эмас, Хитой қуриши мумкин», — деди Бапи.
Алматидаги сиёсий таҳлилчи ва Risk Assessment Group раҳбари Досим Сатпаев Бапининг фикрига қўшилиб: «Россия ҳозир катта инфратузилмани молиялаштира олмайди», — деди.
«Склярнинг учинчи станцияни қуриш учун Хитойни танлаш тўғрисидаги эълони Россиянинг Қозоғистонда 2024 йилда ваъда қилган 2 миллиард долларлик учта иссиқлик электр станциясини енди қурмаслигини эълон қилган пайтга тўғри келди», — таъкидлади Сатпаев.
2024 йил октябрда Шимкентда атом электр станциялари бўйича миллий референдум вақтида расмийлар сайлов участкасида берилган бюллетенларни сараламоқда.
Сатпаев Туркияда Россиянинг «Росатом»и томонидан қурилаётган Аккую атом электр станциясига ҳам ишора қилиб, бу ҳушёрлик сигнали эканини таъкидлади. У ерда ишчилар яқинда олинмаган маошлари учун норозилик намойишлари ўтказдилар, бу Москва санкциялар ва урушдан келиб чиққан иқтисодий оғирлик туфайли узоқ муддатли мажбуриятларини бажара олмаслигининг ўсиб бораётганини акс эттиради.
«Россиянинг “Росатом”и Қозоғистоннинг биринчи атом электр станциясининг подрядчиси бўлиб қолмоқда; унинг қиймати тахминан 14 миллиард доллар бўлиб, бу қиммат ва хавфли ташаббус», — деди Сатпаев Озод Европа/Озодлик радиосига.
Қозоғистоннинг ядровий тикланиши учун асос 2024 йил октябрда қўйилди, ҳукумат атом энергетикасини ривожлантириш бўйича мунозарали референдум ўтказганида. Расмий маълумотларга кўра, сайловчиларнинг 71 фоиздан ортиғи бу режани қўллаб-қувватлаган, аммо референдум бюллетенларни сохталаштириш бўйича кенг тарқалган айбловлар, Алмати каби йирик шаҳарларда паст қатнашув (25 фоиз), ҳамда 30 дан ортиқ фаолнинг қўлга олиниши билан булғанди.
2024 йил 5 октябрда Қозоғистоннинг Алмати вилоятида атом электр станцияси қурилиши бўйича референдум арафасида дрондан олинган кадрда электр подстанцияси ва Улкен қишлоғи кўриниб турибди.
Қозоғистонда кўпчилик мамлакатда атом станциялари қуриш ғоясини танқид қилди; улар мамлакатнинг шимоли-шарқидаги Совет давридаги ўнлаб йиллар давомида ўтказилган ядровий синовлардан мерос қолган экологик муаммоларни, Байконур космодроми фаолиятини ва лойиҳага Россиянинг аралашувидан хавотирларни далил сифатида келтирдилар.
Шу билан бирга, ҳукумат референдум натижаларидан ўз энергетик амбицияларини оқлаш ва халқаро инвесторларга жамоатчилик қўллаб-қувватлови, қандайдир равишда яратилган бўлса-да, мавжудлигини кўрсатиш учун фойдаланди.
Астананинг ядровий дипломатияси: кўп векторли стратегия
Қозоғистон президенти Қасим-Жомарт Тоқаев бир неча бор Қозоғистон бошқа давлатлар, жумладан Жанубий Кореянинг электр гиганти KHNP ва Франциянинг кўп миллатли электр компанияси EDF билан ҳамкорликка очиқлигини айтган ва ҳатто Халқаро атом энергия агентлиги (МАГАТЭ) назорати остида халқаро консорциум тузиш ғоясини ҳам илгари сурган.
Бироқ Хитой томон кучайиб бораётган стратегик бурилиш Қозоғистоннинг ушбу бошқа эҳтимолий ҳамкорлар билан муносабатларини қийинлаштириши мумкин. Бундай альянслар ўзгариши Қозоғистоннинг ташқи сиёсий мавқеи ва унинг минтақавий энергетика ҳамда хавфсизлик дипломатиясидаги роли учун катта таъсир кўрсатиши мумкин.
Ask ChatGPT
Браузерингиз HTML5 ни қўллаб- қувватламайди
Observers Report Intimidation Tactics In Kazakh Nuclear Power Vote
Пекин ҳозирда режалаштирилган учта станциядан иккитасини қуриш билан шуғулланиши тасдиқланди, ва Қозоғистоннинг етакчи ядровий расмийлари Хитойнинг салоҳиятини оммавий равишда мақтамоқдалар. Қозоғистон расмийларининг айтишича, учинчи станция учун жой 2025 йил охирига қадар эълон қилиниши кутилмоқда.
Ермурат Бапига кўра, бу юзага келаётган тенденция Қозоғистоннинг ташқи сиёсат позициясининг пассив мувозанатдан ўз шартларида катта давлатлар рақобатини фаол ташкил қилишга жиддий силжишини кўрсатади.
«Хитойни асосий ядровий ҳамкор сифатида танлаш орқали Қозоғистон фақат Россиянинг беқарорлигидан суғуртланибгина қолмаяпти; у минтақавий энергетика ва хавфсизлик дипломатиясида мустақил актор сифатида ўзини намоён қилмоқда. Бу ўзгариш Қозоғистоннинг минтақавий дипломатияда ўсиб бораётган мустақиллиги ва таъсирини урғулайди», — деди Бапи.
«Қозоғистоннинг бу масаладаги ҳозирги манёврлари дунёдаги давом этаётган геополитик ўзгаришларнинг аксидир», — дея қўшимча қилди у.
Нима учун бу муҳим
Дунёдаги етакчи уран ишлаб чиқарувчи бўлган Қозоғистон узоқ вақт рақиб кучлар орасида нейтрал ҳудуд деб қаралар эди. Аммо Россия 2022 йил февралда Украинага бостириб кирганидан бери, бу ҳаракат постсовет маконида Москванинг юмшоқ кучини заифлаштирди ва Қозоғистоннинг стратегик аҳамиятини оширди.
Энди Астана ўзининг энергетика сектори, айниқса ядровий соҳадан, узоқ муддатли хавфсизлик ва иқтисодий таъсир қуриш учун фойдаланмоқда.
«Қозоғистоннинг кўпвекторли ташқи сиёсати эндиликда ҳамманинг кўнглини тенг қондириш эмас; у муҳим секторларда ғолибларни танлаш ва ортиқча қарамликдан қочиш ҳақида», — деди Бапи.
Март ойида Тоқаев мамлакатнинг энергетика стратегиясига ишора қилиб: «Биз бир ҳамкорни танламаймиз — биз Қозоғистон учун энг яхшисини танлаймиз», — деди.
Бироқ Сатпаев Хитойнинг ядровий энергетикадаги тез илгарилашлари фақат энергия эҳтиёжларини қондириш эмаслигини огоҳлантиради.
«Атом электр станцияси қуриш ҳеч қачон фақат энергия ҳақида эмас. Бу геополитик лойиҳа. Таъминловчи давлат реакторлар, техник қўллаб-қувватлаш, консалтинг ва кўпинча хизмат кўрсатишни ҳам таъминлайди. Бу эса қабул қилувчи мамлакатни стратегик ва технологик жиҳатдан қарам қилади», — деди у.
«Бу қарамлик катта геополитик оқибатларга олиб келиши, қабул қилувчи мамлакатнинг суверенитети ва хавфсизлигини хавф остига қўйиши мумкин», — деб қўшимча қилди у.
Сатпаев Қозоғистон ядровий келажагини Хитой ва Россия ўртасида бўлиб, миллий энергетика хавфсизлигини, демак, миллий суверенитетни хавф остига қўяётгани ҳақида огоҳлантирди. У бу тақсимот мамлакатнинг энергия ресурслари устидан назоратни йўқотишига ва уни ташқи таъсирга мойил қилиб қўйиши мумкинлигини урғулади.
«Уруш пайтларида нима бўлишини кўрдик: агрессорнинг биринчи қадами одатда энергия инфратузилмасини уриш ёки тўсиш. Иккита йирик геополитик ўйинчига таянган ҳолда Қозоғистон ўз мустақиллигини хавфга қўймоқда», — деди Сатпаев.